Η Μελωδία της Ευτυχίας

Τι μπορεί να σε διδάξει η μοντέρνα επιστήμη για να μετατρέψεις την ξινή γκριμάτσα σε ένα χαμογελαστό πρόσωπο.

Πιάσε το λυσάρι
Τι κάνει τους ανθρώπους ευτυχισμένους; Γιατί οι εκατομμυριούχοι είναι συχνά δυστυχισμένοι, ενώ κάτοικοι στις φτωχογειτονιές της Καλκούτας δηλώνουν χαρούμενοι; Γιατί βρίσκουμε ευχαρίστηση σε δραστηριότητες που είναι επίπονες κατά τη διάρκεια της εμπειρίας, όπως το να τρέχουμε σε μαραθώνιο ή να κωπηλατούμε σε έναν αγώνα 5.000 μέτρων - ή ακόμη και να περνάμε τη δοκιμασία μιας ημιάγριας φυλής; Αν η αληθινή ευτυχία βρίσκεται στις σχέσεις μας με την οικογένεια και τους φίλους, όπως δείχνει η έρευνα, πώς καλλιεργούμε αυτές τις σχέσεις και πώς προστατευόμαστε από αυτούς τους ανθρώπους όταν μας τρελαίνουν;

Τις τελευταίες δεκαετίες, ένας μικρός στρατός επιστημόνων δουλεύει για να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα και να περιγράψει την απατηλή φύση της ευτυχίας. Τα αποτελέσματα της δουλειάς τους μπορεί να είναι τρομακτικά πολύπλοκα κάποιες φορές, όπως τότε που δύο οικονομολόγοι μας έδωσαν τη φόρμουλα για την ευτυχία: r=h[u(y, s, z, t)] + e. Αλλες φορές μπορεί να είναι ευτυχισμένα απλή, όπως τότε που οι ίδιοι δύο επιστήμονες κατέληξαν: «Οσο περισσότερο σεξ τόσο πιο ευτυχισμένο το άτομο». Επίσης, ανέφεραν: «Το νούμερο ερωτικών συντρόφων που μεγιστοποίησε τη χαρά σου τον προηγούμενο χρόνο ήταν 1». Τα καλά νέα για την ευτυχία: φαίνεται να είναι μία ικανότητα, που όλοι μας μπορούμε να αποκτήσουμε και να αναπτύξουμε. Ερευνες έδειξαν ότι ακόμα και άτομα με βαριάς μορφής κατάθλιψη μπορούν να αυξήσουν την αίσθηση της ευτυχίας τους. Επιπλέον, μερικές από τις πιο αποτελεσματικές τεχνικές είναι σχετικά απλές και δεν κοστίζουν τίποτα.

Ψάξε τα μικρά πράγματα
Ας αρχίσουμε με μία λίστα. Εκατσα χθες το βράδυ φτιάχνοντας τη δική μου και ήταν απείρως πιο ευχάριστο από το να φτιάχνω οποιαδήποτε «to do» λίστα, που έκανα κάθε άλλη φορά στις 3.00 τα ξημερώματα. Ηταν μία λίστα με πράγματα, που κάποια στιγμή στη ζωή μου με έκαναν χαρούμενο. Για παράδειγμα, όταν ήμουν παιδί είχαμε μία μουριά στην αυλή πίσω από το σπίτι μου και τα πρωινά του Ιουνίου συνήθιζα να πηγαίνω εκεί μόλις ξυπνούσα, με τις πιτζάμες μου ακόμη, να περπατάω ξυπόλητος γύρω της γεμίζοντας το στόμα μου, μέχρι που τα χέρια, τα πόδια και τα χείλη μου είχαν γεμίσει από το μοβ των μούρων. Ακούγεται χαζό, έτσι; Οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πιστεύουν καν ότι τα μούρα είναι νόστιμα.

H αλήθεια είναι ότι η λίστα μου ήταν γεμάτη από μικρά κι ασήμαντα πράγματα: η πρώτη φορά που έβγαλα το χέρι μου από το παράθυρο του αυτοκινήτου και στο κασετόφωνο -τέτοια είχαμε τότε- ακούγονταν οι Beatles στο τέρμα. Τα πρωινά που πήγαινα στη σχολή και είχα στο χέρι μου ένα μπουκάλι γάλα και μία ζεστή μπουγάτσα που άχνιζε - κι ας ήταν άδειες οι τσέπες μου. Να κάθομαι στην άκρη του κάβου στην Υδρονέτα με τον κολλητό μου και να πίνουμε τα «Στρομπέρια» μας, ενώ ο ήλιος έπεφτε πίσω από τον ορίζοντα και το τελευταίο φως του έσβηνε στο πρωτομαγιάτικο κύμα. Τίποτα που θα έβαζες στη λίστα με τα «99 πράγματα που πρέπει να κάνεις πριν πεθάνεις» των «Ζήσε σαν κι εμάς» lifestyle περιοδικών.

Iσως να μην πρόκειται για τα μεγάλα πράγματα τελικά. Συχνά στηρίζουμε την ευτυχία μας σε πράγματα που ξέρουμε, βαθιά μέσα μας, πως γρήγορα θα μας αφήσουν με ένα αίσθημα κενού - το να πάρουμε την επόμενη μεγάλη προαγωγή, το καινούργιο ακριβό αυτοκίνητο, το σέξι ραντεβού. Λειτουργούμε λες και όλα βασίζονται, ας πούμε, στη νίκη της ομάδας μας το Σάββατο στο μεγάλο ντέρμπι, αλλά η αληθινή ζωή δεν είναι ηλεκτρική σκούπα, η οποία με ένα απλό γεγονός (αποκτώντας τη δουλειά των ονείρων σου ή το σπίτι που πάντοτε ήθελες) αλλάζει τα πάντα

Τα σαββατιάτικα απογεύματα έρχονται και φεύγουν, λέει ο ερευνητής του Χάρβαρντ, Daniel T. Gilbert, Ph.D., και όλα τα συναισθήματα που εγείρονται από το παιχνίδι «πιέζονται, συμπυκνώνονται, μετριάζουν, πικραίνονται και γενικά μεταλλάσσονται από την πίτσα μετά το παιχνίδι, τα πάρτι που κρατούν μέχρι αργά και το hangover του επόμενου πρωινού».
Σε ένα πείραμα, ο Gilbert και άλλοι ερευνητές ρώτησαν τους συμμετέχοντες πόσο άσχημα θα ένιωθαν αν αποτύγχαναν να βγουν με το πιο καυτό ραντεβού. Πολύ άσχημα, σκέφτηκαν. Αλλά όταν στην πραγματικότητα απέτυχαν, σε γενικές γραμμές το απαξίωσαν.
Ετσι οι ερευνητές αύξησαν το στοίχημα. Ρώτησαν τους συμμετέχοντες τι ποσότητα φαρμάκων που ανεβάζουν τη διάθεση θα ήθελαν να τους χορηγηθεί για να νιώσουν καλύτερα όταν απέτυχαν. Εναν τόνο, προέβλεψαν. Αλλά όταν έχασαν, στην πραγματικότητα ζήτησαν μία πολύ μικρότερη φανταστική δόση. Εχουμε, λέει ο Gilbert, ένα είδος «ψυχολογικού ανοσοποιητικού συστήματος» για να ξεπερνάμε τα άσχημα νέα.
Αυτό, φυσικά, είναι καλό πράγμα. Μας επιτρέπει να βρούμε το δρόμο προς την οικεία συναισθηματική βάση, ακόμα και μετά από ένα συνταρακτικό γεγονός, όπως την απώλεια ενός γονιού. Περιέργως, ο Gilbert ισχυρίζεται επίσης ότι μπορούμε να επωφεληθούμε από την ανικανότητά μας να προβλέψουμε τι θα μας κάνει χαρούμενους. Η υπερβολή της επίδρασης των μελλοντικών γεγονότων μπορεί να μας βοηθήσει να αυξήσουμε την ενέργειά μας για το μεγάλο παιχνίδι του Σαββάτου. Ισως να εξηγεί αυτό στο οποίο αναφέρεται ο Gilbert όταν μιλά για «την προθυμία μας να παντρευτούμε παρά τις ευθύνες και τις δεσμεύσεις ή το να κάνουμε παιδιά παρά τα λερωμένα πάμπερς και τα μεταμεσονύκτια κλάματα».

Από την άλλη, μπορεί επίσης να βοηθήσει στο να συντηρήσουμε την ψευδαίσθηση ότι θα ήμασταν πιο ευτυχισμένοι αν ήμασταν λίγο πιο πλούσιοι, ας πούμε, ή λίγο πιο ελκυστικοί σωματικά. Οι έρευνες έχουν δείξει επανειλημμένως ότι η αύξηση του εισοδήματός σου ή ακόμα και το να κερδίσεις το Τζόκερ δεν θα σε κάνουν πολύ πιο χαρούμενο αφού ξεπεράσεις τη βασική ελάχιστη ανάγκη για φαγητό και στέγη. Το ψυχολογικό ανοσοποιητικό σύστημα είναι επίσης πολύ χρήσιμο για να εξηγήσεις λογικά ακόμα και τα εξωπραγματικά καλά γεγονότα, ώστε να μοιάζουν γρήγορα συνηθισμένα «και ίσως ακόμα και λίγο κουτά» λέει ο Gilbert. Συνεπώς, οι άνθρωποι που καρφώνουν τις ελπίδες τους στο επόμενο μεγάλο πράγμα, συχνά καταλήγουν σε αυτό που οι ερευνητές αποκαλούν «ηδονικό τροχό», να κυνηγούν δηλαδή στόχους, που μόλις επιτευχθούν δεν μοιάζουν πια να έχουν ιδιαίτερη σημασία.
Οι άνθρωποι επίσης κοροϊδεύουν τους εαυτούς τους σχετικά με το τι τους έκανε χαρούμενους στο παρελθόν. Για παράδειγμα, σε ένα πείραμα, οι μνήμες των ανθρώπων από τις διακοπές τους ήταν πολύ πιο χαρούμενες από τα αισθήματα που εξέφρασαν κατά τη διάρκεια αυτών. Αυτή η ελαττωματική μνήμη τους έκανε να θέλουν να επαναλάβουν περισσότερο την ίδια την εμπειρία των διακοπών. Η «ακμή/τέλος», κανόνας που ορίστηκε από τον ψυχολόγο του Πρίνστον, Daniel Kahneman, Ph.D., δίνει μία πιθανή εξήγηση. Ο Kahneman επισημαίνει ότι υπάρχουν 20.000 περίπου «στιγμές» τριών δευτερολέπτων κατά τη διάρκεια μίας ολόκληρης ημέρας. Το να τις θυμάσαι όλες είναι απλώς πάρα πολύ δύσκολο.
Ετσι, σαν ένα είδος συντόμευσης, οι μνήμες των ανθρώπων για ένα γεγονός επηρεάζονται δυσανάλογα, σύμφωνα με τον Kahneman, από την κορυφαία στιγμή του και το τέλος του. Σε ένα πείραμα του Kahneman, άνθρωποι που υποβάλλονταν σε κολονοσκόπηση χωρίστηκαν είτε στο Γκρουπ 1, που πέρασαν τη συνήθη δυσάρεστη εμπειρία τού να υποστούν την εξέταση, με το σωλήνα να εισβάλλει από πίσω τους και να ανεβαίνει μέχρι τα έντερα τους, είτε το Γκρουπ 2, για το οποίο η διαδικασία κράτησε ένα ολόκληρο λεπτό περισσότερο - αλλά με τροποποιήσεις που έκαναν το τελευταίο λεπτό να είναι πιο άνετο. Οι ασθενείς στο δεύτερο γκρουπ είχαν καλύτερη μνήμη από την εμπειρία και ήταν επίσης πιο πρόθυμοι να την επαναλάβουν κλείνοντας ραντεβού - μία κρίσιμη κατάληξη για την ιατρική.
Αυτό ίσως μοιάζει πολύ μακριά από το δρόμο για την ευτυχία. Ομως, όσο οι επιστήμονες αρχίζουν να καθορίζουν την ψυχολογία τέτοιων φαινόμενων, όπως π.χ. με τον κανόνα «ακμή/τέλος», αρχίζουν να καταλαβαίνουν τους μηχανισμούς που κάνουν την ευτυχία πιθανή και ανακαλύπτουν τρόπους για να την επιμηκύνουν. Ο συγκεκριμένος κανόνας έχει πρακτικές συνέπειες: είναι πολύ πιθανότερο να νιώθουμε χαρούμενοι για μια εμπειρία του παρελθόντος και πολύ πιο πρόθυμοι να την ξαναζήσουμε αν αυτή τελείωσε με θετικό πρόσημο. Το ηθικό δίδαγμα είναι απλοϊκά εύκολο, αλλά και πολύ εύκολο να το ξεχάσεις: ό,τι κι αν κάνεις, αν θες να το ξανακάνεις με τον ίδιους ανθρώπους σύντομα, κάν’ τους να φύγουν με ένα χαμόγελο.


Η αριστερή πλευρά της ζωής
Στο Πανεπιστήμιο του Ουισκόνσιν στο Mάντισον, ένας εθελοντής γλιστράει το κεφάλι του ανάμεσα στο σαν τρύπα από ντόνατ άνοιγμα του μαγνητικού συντονισμού ενός φωτογραφικού μηχανήματος, το οποίο τρίζει και στριγγλίζει. Εκείνη τη στιγμή, το τεράστιο μαγνητικό πηνίο περιστρέφεται δημιουργώντας μία εικόνα του εγκεφάλου του σε 30 κομμάτια. Είναι λίγο τρομακτικό να βλέπεις έναν ζωντανό ασθενή στη μία πλευρά του γυάλινου τοίχου και την εικόνα του τεμαχισμένου εγκεφάλου του στην άλλη να περιστρέφεται 360° ή να γέρνει προς τα πάνω ή προς τα κάτω σύμφωνα με τις οδηγίες του χειριστή του. Το MRI καταγράφει τη ζωή του εγκεφάλου του ασθενή μετρώντας τη δραστηριότητα σε διάφορες περιοχές του εγκεφάλου του σε κάθε πιθανή στιγμή. Αυτό προσφέρει στους νευροεπιστήμονες έναν τρόπο για να μετρήσουν κάτι τόσο άυλο όσο η ευτυχία. Επίσης, βοηθά να εξηγήσουμε γιατί τα πράγματα συχνά μοιάζουν πιο σκοτεινά απ’ ό,τι πραγματικά είναι.
Το να είσαι αρνητικός είναι φυσιολογικό. Εξελισσόμαστε για να τονίζουμε το αρνητικό, για να προσέχουμε το ένα και μοναδικό στραβό πράγμα που πηγαίνει λάθος αντί για τα πέντε ή δέκα πράγματα που πηγαίνουν μια χαρά. Για παράδειγμα, όταν οι ερευνητές δείχνουν στους ανθρώπους ένα χαρτί, στο οποίο είναι τυπωμένη μία ολόκληρη ομάδα από χαρούμενα πρόσωπα κι ένα θυμωμένο πρόσωπο, τα υποκείμενα της έρευνας αμέσως επικεντρώνονται στο θυμωμένο πρόσωπο. Αντίστρεψε το δείγμα και θα τους πάρει πολύ περισσότερο χρόνο να ξεχωρίσουν το μοναδικό χαμόγελο.
Γιατί να είσαι αρνητικός; Επειδή το να επικεντρώνεσαι στο τι μπορεί να πάει στραβά είναι πιθανό να σε βοηθήσει να αντιμετωπίσεις τον κίνδυνο. Ενα θυμωμένο πρόσωπο τραβάει την προσοχή σου πιο άμεσα από ένα χαμόγελο, γιατί αντιπροσωπεύει πιθανή απειλή. Οι ψυχολόγοι λένε ότι η «αρνητική προκατάληψη» χτίστηκε στους εγκεφάλους μας κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων χρόνων εξέλιξης, γιατί οι πρώτοι άνθρωποι που κυκλοφορούσαν ανέμελοι ψάχνοντας να βρουν πόσιμο νερό κατέληγαν βορά στα λιοντάρια. Το να μένεις ζωντανός για να απολαύσεις την όμορφη στιγμή που κάθεσαι κάτω από τον ήλιο σήμαινε να έχεις αρκετά γρήγορο μάτι, που προλάβαινε τις δυσάρεστες πιθανότητες.

Από την άλλη πλευρά, αν περνάμε τη ζωή μας σκεπτόμενοι συνεχώς αρνητικά, δεν θα σηκωνόμασταν ποτέ από τα κρεβάτια μας, δεν θα πηγαίναμε ποτέ στη δουλειά ή, αν το κάναμε, θα κλείναμε την πόρτα και θα κρυβόμασταν κάτω από τα γραφεία μας, για να αποφύγουμε όλα τα προβλήματα, μια συμπεριφορά που δεν είναι άγνωστη ανάμεσα στους νέους μάνατζερ. Γι’ αυτό η εξέλιξη μας έχει επίσης εξοπλίσει με εγκεφάλους με την αντίθετη τάση ένα «αντίβαρο θετικότητας», που μας ενθαρρύνει ταυτοχρόνως να πλησιάσουμε από το να απομακρυνθούμε και συνεπώς να προτείνουμε σε κάποιες ένα ραντεβού ή να κάνουμε αίτηση για μια μεγάλη δουλειά ή να σπρώξουμε με τους αγκώνες για να πάρουμε τη θέση μας στο μπαρ.
Κάθε άνθρωπος έχει ένα συναισθηματικό σημείο εκκίνησης, μια ατομική τάση να πλησιάζει ή να απομακρύνεται, σύμφωνα με το νευροεπιστήμονα Richard Davidson, Ph.D. του Πανεπιστημίου του Ουισκόνσιν, και το MRI είναι ένας τρόπος για να το κατατάξεις. Η δραστηριότητα στην αριστερή πλευρά του προμετωπικού εγκεφαλικού φλοιού σχετίζεται με ένα ολόκληρο πακέτο συμπεριφορών προσέγγισης, συμπεριλαμβανομένου του τρόπου που δείχνουμε, που κινούμαστε προς ένα αντικείμενο, που το πιάνουμε και μετά πώς του δίνουμε ένα όνομα. Η δεξιά πλευρά του προμετωπικού εγκεφαλικού φλοιού, από την άλλη, ειδικεύεται στις συμπεριφορές υποχώρησης, ειδικά στον εντοπισμό κινδύνων και στην απομάκρυνση από αυτούς.
Και λοιπόν; Σε τι έχουν να κάνουν όλα αυτά με την ευτυχία; Ο Davidson έχει ανακαλύψει πως οι άνθρωποι με ένα ευκρινώς υψηλότερο επίπεδο δραστηριότητας στο αριστερό τμήμα του προμετωπικού εγκεφαλικού φλοιού τους, σπανίως βιώνουν προβλήματα διάθεσης και τείνουν να επανακάμπτουν από αυτά γρήγορα. Στο άλλο άκρο, οι άνθρωποι με σημαντικά περισσότερη δραστηριότητα στο δεξί μέρος του εγκεφάλου είναι αυτοί που αντιμετωπίζουν κλινικές περιπτώσεις κατάθλιψης ή δυσλειτουργίες λόγω άγχους κατά τη διάρκεια της ζωής τους.

Το πιο ενδιαφέρον εύρημα του Davidson είναι ότι οι άνθρωποι μπορούν να ανεβάσουν τα συναισθηματικά σημεία εκκίνησής τους. Σε έρευνα σε μία εταιρεία του Ουισκόνσιν με το όνομα Promega, εθελοντές δοκίμασαν μια σειρά από παραδοσιακές τεχνικές διαλογισμού (κάθεσαι σιωπηλός, παίρνεις βαθιές ανάσες, γίνεσαι ήρεμος και προσεκτικός). Μετά από 8 εβδομάδες, τα MRI τεστ έδειξαν ότι βίωσαν άνοδο 10%-15% στην εγκεφαλική δραστηριότητά τους, μακριά από τη δεξιά πλευρά του κεφαλιού τους, το οχυρό του αρνητισμού και της απόσυρσης, στην αριστερή πλευρά του εγκέφαλου τους, στο σημείο δηλαδή που γεννώνται οι θετικές σκέψεις, αυτές που σε πάνε μπροστά. Αυτοί που πήραν μέρος στην έρευνα δήλωσαν ότι ένιωθαν τις αλλαγές.
«Δεν αντιδράω τόσο πολύ όταν μου πατάνε τα κουμπιά» λέει ο υπάλληλος της Promega, Michael Slater. «Αντί να αντιδράσω, ρωτάω γιατί αυτό με ενοχλεί και τότε επιλέγω τι να κάνω γι’ αυτό. Μπορεί να χρειαστεί μισό δευτερόλεπτο. Δεν είναι ένας μεγάλος εσωτερικός διάλογος». Ο Davidson ισχυρίζεται ότι το να γίνεις πιο θετικός είναι πολύ σημαντικό βήμα προς την ευτυχία: «Αυτός ο πολιτισμός έχει εμμονές με συγκεκριμένες πρακτικές, όπως το να πηγαίνεις στο γυμναστήριο και να επιτυγχάνεις προφανή αποτελέσματα στο σώμα σου. Αλλά υπάρχουν αποδείξεις ότι, αν ενδιαφερθούμε για το μυαλό όσο και για το σώμα, θετικά συναισθήματα όπως η γενναιοδωρία, η χαρά και η ευσπλαχνία μπορούν να αφομοιωθούν. Κι αυτά είναι ικανότητες, όχι πάγια χαρακτηριστικά».